Türkler ve bıyık

[kobali]

BIYIK

Türk kültüründe bıyık, çok mühim bir yer tutar. Ortaasyada yapılan kazılarda ele geçen insan resimlerinin hemen hepsinde, "burulmuş bıyıklara" rastlanır. Sayıları dördü veya beşi geçmeyen bu resimlerdeki bıyıklı kişilerin çenelerinde, ayrıca bırakılmış bir sakal görülmemektedir. 1962 de Türk Tarih Kurumu tarafından yayınlanan, Türk Kültür Tarihi adlı eserimizde bu portreler, kaynaklarıyla birlikte iyice incelenmiştir.

[Oğuz Yabgu]

Göktürk Balballarında (insan heykelleri) bıyık tarzı, iki taraftan yukarıya doğru hafif burkulan türdedir. Yine o dönemki Kıpçak Türklerinin bıyık tarzları ise (balballarda) iki taraftan aşağıya inen türdedir. Genellikle iki farklı bırakma türü görülür.

[kobali]

Bıtık sözü, Selçuk çağının başlarında bıdhık şeklinde görülmektedir. Eski türkçede görülen, ortadaki bu (dh) sesi, bayrak ve bayram sözlerinde olduğu gibi, sonradan (y) sesine dönmüştür. Bıyık, gerek anlam ve gerekse söyleniş bakımından, hemen hemen bütün Türk kavimlerinde, büyük bir değişiklik göstermeyen, eski bir Türk sözüdür. Yalnızca Türk dillerinin en kuzeyi ile, Sibiryada kalan Yakut Türklerinde, bıtık şeklinde söylenen bu söz, hem bıyık ve hem de sakal anlayışına kullanılmaktadır. Eski Anadolu ve Ortaçağ Mısır Türklerinde ise bu söz, bugün söylediğimiz bıyık şeklini almış bulunuyordu. Bu çok değerli kültür sözünün en gerçekçi şeklini, yine Anadolu Türklüğü, kendi içinde saklamıştı. Çünkü bıyık sözümüz, Kazan ağzında meyek, Kırgız Türk ağzında meyeh olmuş ve Kazandan da Çuvaş türkçesine kadar yayılmıştı. Ayrıca Kırgızlarda da, murut sözü ile farsçadan gelmiş olan mayloo sözleri, bıyık anlamına kullanılmıştı. Anadoluda ise bıyık, yalnızca bıyıktır.

[kobali]

Uzun Türk bıyıkları:

Fuad Köprülü, Boğraç adını taşıyan bir Türk boyunu araştırırken, bu boydan gelen Türklerin "bıyıklarının çok uzun ve sakalın da tıraş edilmiş olduğu" üzerinde dikkatle ve merakla durmuştur. Aynı konuda Dede Korkut kitabında da şöyle rastlamaktayız:
"Acığı tutanda bıyıklarından kan çıkan, bıyığı kanlu, Bügdüz Emen çapar yetti". "Bıyığın engsesinden, yedi yerden dügen, erenler ereni....." Yani "Bıyığını ensesinden, yedi yerden düğümleyen, erenler evreni" demektir. Bir başka yerde de, bıyığını ensesinden üç defa düğümleyen bir Türk alpından söz açılır: "Bıyığını ensesinde üç gez düger..."

Bıyık burmak, bıyık bükmek, eskiden olduğu gibi Anadoluda da kullanılan ana deyişler idiler. Bıyıklar uzandığı ağzın kenarlarına ise, bıyık yastığı denirdi. Ortaasya Türk mitolojisinde de bıyığa, büyük değer verilirdi. Örneğin: "Manas Destanı" nın bölümlerinden biri olan Yoloy Han'ın bıyıklarından söz açılırken, "bıyıkları göğe çıkan Yoloy Han" diye bahsediliyordu. Bıyıklayı büküp sivrilttikten sonra, öne doğru dikmek adeti, eski Ortaasya Türklerinde de görülüyordu. Ayrıca Kırgız Türklerinde, bizim "Bıyık altından gülme" deyişini de görmekteyiz.

[kobali]

Tıraş ve Ustura:

"Yülümek", Türklerin tıraş için kullandıkları en eski bir sözdür. Anadoluda ve Derleme Sözlüğünde, ülümek, yülümek, yülemek, gülemek gibi sözlerin, çok yaygın şekilde kullanıldığı görülmektedir. Uygur ve Selçuk çağlarından itibaren yazılı kaynaklarda görülen bu söz, bütün Türk kavimlerinde de yaygın bir halde idi. Böylece Dede Korkut Kitabında da, "saçını sakalını yülüdiler" sözünü görmekteyiz. Kuman Türkleri ise " berber" için, yülici, sakal yülüci derlerdi. Yülüçü sözü, Anadoluda görülür. Yalnız yülümek ile kırkmak sözünü birbirinden ayırmak gereklidir. Zaten Harezmşahlar çağına ait kaynaklar, bu deyişleri iki ayrı cümle içinde yazmaktadırlar. Baş tıraşı için, "b"yülüdi başını", "başını tıraş veya perdah etti" diyorlardı.

Türk kültüründe bıçak ve ustura önemli bir yer tutmuştur. Selçuk çağı başında Oğuzlar usturaya kerey ve diğer Türkler de yüligi derlerdi. Anadoluda da ustura için, baş bıçağı, ülgüç, yalgu, yüleği, yülüğen gibi en eski Türk sözleri kullanılır.

Anadolu kültürü, ölmeyen ve insanlık sonsuzluğuna kadar yaşayacak, Türk kültürünün en zengin hazinesidir.

Kaynak: Türk kültür tarihi
Bahaettin Ögel